Εφηβεία
Η περίοδος της εφηβείας, όσο κρίσιμη και τρομακτική μπορεί να μοιάζει, άλλο τόσο μοναδική είναι. Στην πραγματικότητα, αφορά μια περίοδο μετάβασης από μια παιδικότητα σε μια περισσότερο ενήλικη φάση, με αλλαγές σε γνωστικό, συναισθηματικό και σωματικό-νευροβιολογικό επίπεδο. Συνήθως αυτό συνοδεύεται από αντιδράσεις στρες τόσο από την πλευρά των γονιών, όσο και από την πλευρά των εφήβων, οι οποίο αναζητούν έντονα την ταυτότητα τους αρχίζοντας να διαφοροποιούνται από την οικογένεια καταγωγής τους. Αυτές οι αλλαγές, όπως και οι αναταράξεις και οι συγκρούσεις που δημιουργούνται στο οικογενειακό πλαίσιο, καθιστούν τον/την έφηβη ευάλωτο/η απέναντι σε προκλήσεις για την ψυχική του υγεία. Γι’ αυτούς τους λόγους, η πρόληψη παίζει πολύ καθοριστικό ρόλο, και οι φορείς της πρόληψης είναι πρώτα απ’ όλα οι ίδιοι οι γονείς ή οι υποστηρικτές τους.
Ψυχική ανθεκτικότητα
Η σύγχρονη προσέγγιση στα προβλήματα ψυχικής υγείας έχει μετακινηθεί πέρα από την παραδοσιακή μείωση των παραγόντων κινδύνου, μια οπτική που εστίαζε στις αντιξοότητες στις ζωές της οικογένειας ή των εφήβων και στην άμεση σύνδεση αυτών με κάποιας μορφής ψυχοπαθολογίας. Πλέον, προσπαθούμε να επικεντρωνόμαστε στο άτομο ή στο σύστημα του, τονίζοντας την σημασία της ενίσχυσης των προστατευτικών παραγόντων στα τρία βασικά επίπεδα επιρροής του, στο άτομο, στην οικογένεια και στην κοινότητα.
Η ψυχική ανθεκτικότητα (resilience) λοιπόν, μιλά για την ικανότητα των ατόμων να επανακάμπτουν από τις αντιξοότητες εκδηλώνοντας πλευρές που σχετίζονται με την ψυχική υγεία. Έτσι είναι σημαντικό για τους γονείς, να δουν τους ίδιους ως φορείς αυτής της δυνατότητας προστασίας των εφήβων από τις επιβλαβείς συμπεριφορές. Πώς όμως μπορούν να το κάνουν αυτό;
Μια απαραίτητη διάκριση
Είναι σημαντικό να πούμε, πριν προχωρήσουμε σε οτιδήποτε άλλο, πως ανθεκτικός έφηβος, δεν σημαίνει τέλειος έφηβος. Δεν σημαίνει έφηβος που δεν στεναχωριέται, που δεν αποτυγχάνει, που δεν ματαιώνεται, που δεν αντιμετωπίζει προκλήσεις, που δεν πονάει μπροστά στις αλλαγές. Αντίθετα, ανθεκτικός έφηβος είναι ένας έφηβος που κάνει λάθη και μαθαίνει από αυτά, είναι ένας έφηβος που ζει στον πραγματικό κόσμο, πειραματίζεται, κάνει σχέσεις, είναι σε αναζητήσεις. Η εμπειρία εδώ, παίζει σημαντικό ρόλο. Οι γονείς δηλαδή δεν μπορούν να ενισχύσουν πραγματικά τον έφηβο αν τον κρατούν υπό έναν προστατευτικό μανδύα, ούτε προάγουν έτσι την ανθεκτικότητα του.
Χρήσιμες δεξιότητες για τους γονείς
Τα επτά χαρακτηριστικά-πεδία της ανθεκτικότητας, όπως έχουν μελετηθεί ερευνητικά, περιγράφονται με τις ακόλουθες έννοιες: Επάρκεια, αυτοπεποίθηση, σύνδεση, χαρακτήρας, συμβολή, αντιμετώπιση, έλεγχος.
Τι μπορεί να κάνει λοιπόν ο γονεάς, για να ενισχύσει τον κάθε τομέα; Χρειάζεται για αρχή να σκεφτεί πάνω στα ακόλουθα ερωτήματα:
1) Επάρκεια
-Βοηθάω τον έφηβο να εστιάσει στις δυνάμεις του και να χτίσει πάνω σε αυτές;
-Επισημαίνω τι κάνει σωστό, ή αναφέρομαι μόνο στα λάθη του;
-Την αφήνω να κάνει ασφαλή λάθη ώστε να διορθώσει η ίδια τον εαυτό της, ή τρέχω πριν από εκείνη ώστε να την προστατεύω;
-Κάθως τον προστατεύω, άραγε του στέλνω και το μήνυμα ότι ο ίδιος δεν μπορεί;
Tip: Η επάρκεια έρχεται μέσα από την εμπειρία και την τριβή.
2) Αυτοπεποίθηση
-Τον επαινώ συχνά; Τον επαινώ ειλικρινά για συγκεκριμένα επιτεύγματα;
-Μήπως την πιέζω να επιδόσει ακατάπαυστα σε πολλούς τομείς; Είναι ρεαλιστικό ότι θα τα καταφέρει;
-Όταν χρειάζεται να τον επικρίνω, το κάνω αυτό εστιάζοντας στο λάθος, ή ταυτόχρονα μιλάω και για τα σωστά που έκανε;
Tip: Η αυτοπεποίθηση αποκτιέται αποδεικνύοντας την επάρκεια σε πραγματικές καταστάσεις. Είναι μια πολύ σημαντική βάση για την μετέπειτα ενήλικη ζωή.
3) Σύνδεση
-Επιτρέπω στην έφηβη να εκφράζει όλο το φάσμα των συναισθημάτων της ή μήπως καταπιέζω με την στάση μου την έκφραση των δυσάρεστων συναισθημάτων;
-Πώς διαχειριζόμαστε τις συγκρούσεις μέσα στην οικογένεια; Τις αποφεύγουμε, τις ενθαρρύνουμε ή προσπαθούμε να τις λύνουμε;
Tip: Η αίσθηση της σύνδεσης είναι κομβικής σημασίας για τους εφήβους. Στην αρχή, μαθαίνουμε ποιοι είμαστε, κοιτώντας την αντανάκλαση μας μέσα από τα μάτια των σημαντικών άλλων.
4) Χαρακτήρας
-Προσπαθώ να εμπνεύσω τον έφηβο;
-Τι αίσθηση έχει ο έφηβος για το σωστό ή για το λάθος;
-Ποιες είναι οι αξίες του; Πώς αισθάνεται ότι συνεισφέρει στον κόσμο; Τι συζητήσεις γίνονται στο σπίτι πάνω σε αυτά;
Tip: Το αναπτυξιακό στάδιο της εφηβείας είναι προσανατολισμένο στην ταυτότητα και στην δόμηση του αυτόνομου αξιακού κώδικα. Είναι πολύ σημαντικό να υπάρχει το πλαίσιο για κάτι τέτοιο. Επίσης, η έννοια της προσφοράς είναι πολύ σημαντική. Μην ξεχνάμε πως οι έφηβοι είναι πολύ ευαίσθητοι στη ματιά των σημαντικών άλλων. Ένας τρόπος δηλαδή να χτίσει ο έφηβος τον χαρακτήρα του είναι μέσα από τα μάτια των άλλων.
5) Συμβολή
-Πώς συμβάλω θετικά στις αναζητήσεις του έφηβου;
-Εστιάζω αποκλειστικά στο πώς θα καταφέρει να περάσει τις τάδε εξετάσεις;
-Πότε μιλάω για τον έφηβο για το μέλλον του; Με ποιον τρόπο το κάνω αυτό;
Και πάλι εδώ, δίνουμε έμφαση στην προσπάθεια να καλλιεργήσουμε για την έφηβη/έφηβο την αίσθηση του σκοπού τους. Προσοχή! Η αίσθηση αυτή, δεν σχετίζεται αποκλειστικά με τον επαγγελματικό προσανατολισμό, μπορεί φυσικά να συνομιλεί με αυτό, αλλά χρειάζεται να προσπαθήσουμε ως φροντιστές των εφήβων να ανοίγουμε τους ορίζοντες τους. Ποιοι δηλαδή θέλουν να γίνουν, τι θέλουν να προσφέρουν; Έτσι προσπαθούμε να φτιάξουμε ανθεκτικούς εφήβους, που θα μπορούν να αντέχουν τις ματαιώσεις, που σίγουρα θα συναντήσουν, και που θα αναζητούν το δάσος για τη ζωή τους, χωρίς να εστιάζουν στο δέντρο.
6) Αντιμετώπιση
-Πώς αντιδράω στο στρες του εφήβου;
Η κομβική έννοια εδώ είναι η αντίδραση των γονέων στο στρες του εφήβου. Χρειάζεται να αναπτύξουν ένα εύρος συμπεριφορών που λειτουργούν ως θετικές στρατηγικές μείωσης του στρες. Ένας έφηβος που αρχίζει να μαθαίνει να αντιμετωπίζει το στρες αποτελεσματικά, είναι καλύτερα εφοδιασμένος για την μετέπειτα μετάβαση στην ενήλικη ζωή και στις πολλαπλές προκλήσεις της.
7) Έλεγχος
Φτάνουμε στο τέλος, με ένα ακόμα σημαντικό σημείο, που δεν είναι άλλο από την έννοια του ελέγχου. Γνωρίζουμε πως η εφηβεία, έχει την εναντίωση με τον γονέα ως αναπτυξιακό καθήκον. Τι μπορεί λοιπόν να κάνει ο γονέας; Πώς μπορεί να ασκεί έλεγχο χωρίς να καταπιέζει;
Πρόκειται σίγουρα για μια λεπτή γραμμή, μιας που αν ο γονέας παίρνει όλες τις αποφάσεις, οι έφηβοι χάνουν την ευκαιρία να αποκτήσουν οι ίδιοι έλεγχο στις ζωές τους. Με βάση την έρευνα, ένας παράγοντας κινδύνου για την εμφάνιση ενός φάσματος ψυχοπαθολογίας, είναι μια στάση απραξίας των ατόμων. Η αίσθηση αβοηθησίας, σκεπάζει την σοφία των ανθρώπινων οργανισμών. Συνήθως, τα άτομα που εμφανίζουν σημάδια ψυχοπαθολογίας, βιώνουν μια απραξία απέναντι στα προβλήμα τους. Αυτό μπορούμε σε κάποιο βαθμό, να το προλαμβάνουμε για τους εφήβους μας.
Ο γονέας λοιπόν, χρειάζεται να αφήνει χώρο σε αυτό το αναπτυξιακό στάδιο, χωρίς να απουσιάζει. Ένας ανθεκτικός έφηβος μαθαίνει να γνωρίζει ότι προσδιορίζει με τις πράξεις του τα επιθυμητά αποτελέσματα, ότι μπορεί δηλαδή να επηρεάσει και να αποφασίσει, δεν είναι ένα θύμα δηλαδή των συνθηκών.
Σίγουρα, το κάθε ένα από τα επτά σημεία, έχουν πολύ ανάλυση και πολύ συζήτηση. Το βασικό τους όμως χαρακτηριστικό είναι ότι χρειάζονται πολλές δοκιμές, και είναι σημαντικό να ξέρουμε πως η δόμηση της ανθεκτικότητας δεν είναι μια γραμμική και ευθύγραμμη διαδρομή, αλλά αντίθετα έχει μέσα της και την αποτυχία, την δυσκολία, την σύγκρουση. Η μεγαλύτερη πρόκληση λοιπόν για τους γονείς, μπορεί να συμπυκνωθεί στο εξής: Χρειάζεται να μάθουν να λένε “Είσαι δυνατή/ος, μπορεί να σταθείς μόνος/η σου.”.